Ankara, 29 Nisan 2011
(Ankara Barosu İnsan Hakları Merkezi tarafından avukatlara yönelik olarak düzenlenen bilimsel toplantıda Avukat Hüsnü Öndül tarafından sunulmuştur)
A) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)*
Sözleşme Avrupa Konseyi tarafından hazırlanmıştır. Tam adı,”İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleşmesi”dir. Sözleşme 04.11.1950 tarihinde Roma’da kabul edilmiştir. Yürürlüğe giriş tarihi 03.09.1953’tür.
Türkiye Sözleşmeyi, 04.11.1950 tarihinde imzalamış ve 10.03.1954 tarih ve 6366 sayılı Kanun ile onaylamıştır. Kanunun ve Sözleşmenin Resmi Gazete’de yayım tarihi, 19.03.1954’tür.Sözleşme’nin onay belgesi 18.05.1954 tarihinde Avrupa Konseyi Genel Sekreterliğine depo edilmiştir. Bu tarih Sözleşmenin Türkiye bakımından yürürlüğe girdiği tarih olmaktadır.
Sözleşme’de düzenlenen ve kenar başlıkları 01.11.1998 tarihinde yürürlüğe giren 11 Numaralı Protokol’ün hükümleri doğrultusunda Sözleşme metnine işlenen haklar ve özgürlükler şunlardır:
1. Yaşam hakkı (madde 2)
2.İşkence yasağı (madde 3)
3.Kölelik ve zorla çalıştırma yasağı (madde 4)
4.Özgürlük ve güvenlik hakkı (madde 5)
5.Adil yargılanma hakkı (madde 6)
6. Kanunsuz ceza olmaz (madde 7)
7.Özel ve aile hayatına saygı hakkı (madde 8)
8.Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü (madde 9)
9.İfade özgürlüğü (madde 10)
10.Dernek kurma ve toplantı özgürlüğü (madde 11)
11.Evlenme hakkı (madde 12)
12.Etkili başvuru hakkı (madde 13)
13.Ayrımcılık yasağı (madde 14)
B) Sözleşmeye Ek Protokollerde Düzenlenen Haklar ve Özgürlükler
1) Protokol No. 1
Protokol No.1, 20.03 1952 tarihinde Paris’te kabul edilmiş, 18.05.1954 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye Protokol’ü AİHS ile birlikte 10.03.1954 tarih ve 6366 sayılı kanun ile onaylamıştır. Protokol’de üç hak düzenlenmektedir. Bu haklar şu şekildedir:
1.Mülkiyetin korunması
2.Eğitim hakkı,
3.Serbest seçimlere hak
Türkiye eğitim hakkını düzenleyen 1/2. maddeye, Tevhidi Tedrisat Kanununun hükümlerini ihlal etmeyeceği doğrultusunda çekince koymuştur.**
2) Protokol No. 2
Bu Protokol, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine, Bakanlar Komitesinin istemi üzerine tavsiye görüşü verme yetkisi tanıyan bir protokoldür. Strasburg’da 06.05.1963 tarihinde imzalanmış ve 21.09.1970 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye 13.07.1967 tarih ve 900 sayılı kanunla onaylamıştır.(RG.24.07.1967)Bakanlar Kurulunun bu onayı uygun bulmasına dair kararı da, Resmi Gazetenin 06.02.1968 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Türkiye onay belgesini 25.03.1968 tarihinde Avrupa Konseyi Genel Sekreterliğine depo etmiş ve Protokol Türkiye bakımından 21.09.1970 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir.11 No’lu protokolün kabulü ile birlikte 2 No’lu protokol yoluyla Sözleşmede yapılan değişikliklerin yerine 11 No’lu protokol hükümleri geçmiştir.
3) Protokol No. 3
Bu Protokol Sözleşmenin 29, 30 ve 34.maddelerini değiştiren bir protokoldür. Strasburgda 06.5.963 tarihinde imzalanmış, 21.09.1970 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ancak 11 No’lu protokol hükümleri 3 No’lu Protokol hükümlerinin yerini almıştır. Türkiye 3 No’lu Protokolü 13.07.1967 tarih ve 901 sayılı Kanun ile onaylamıştır. Onay Kanunu Resmi Gazetenin 24.07.1967 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Onay belgesi 25.03.1968 tarihinde Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği’ne depo edilmiştir. Protokol Türkiye bakımından 21.09.1970 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir.
4) Protokol No. 4
Protokol No.4, Strasburg’da 16.09.1963 tarihinde imzaya açıldı ve 02.05.1968 tarihinde yürürlüğe girdi. Kenar başlıkları 11 No’lu Protokol ile düzenlenmiştir. Türkiye Protokol’ü 19.10.1992 tarihinde imzalamıştır. Protokol, 23.02.1994 tarih ve 3975 sayılı Kanun ile onaylanmış ve Kanun Resmi Gazete’nın 26.02.1994 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Protokol’ün Türkçe çevirisi bakanlar Kurulu’nun bu onaylamayı uygun bulduğuna dair 09.06.1994 tarih ve 94/5749 sayılı kararının eki olarak yayımlanmıştır. Ancak Türkiye onay belgesini Avrupa Konseyi Genel Sekreterliğine depo etmemiştir. Dolayısıyla prosedür tamamlanmamıştır. Ancak yasayla kabul edildiği için iç hukuk bakımından protokol hükümleri hukuksal sonuçlar doğurmaya elverişlidir. Protokol ‘de düzenlenen haklar ve özgürlükler şunlardır:
1.Borçtan ötürü hapis yasağı
2.Seyahat özgürlüğü
3.Vatandaşların sınırdışı edilmesi yasağı
4.Yabancıların toplu olarak sınırdışı edilmesi yasağı
5) Protokol No. 5
Protokol Strasburg’da 20.01.1966 tarihinde imzaya açıldı ve 20.12.1971 tarihinde yürürlüğe girdi. Sözleşmenin 22. ve 40. maddelerini değiştiren bir Protokol’dür. Ancak bu Protokol ile yapılan değişikliklerin yerini 11 No’lu Protokol hükümleri almıştır. Türkiye Protokol’ü 14.05.1971 tarihinde imzalamış ve Bakanlar Kurulunun 29.9.1971 tarihli, 7/3211 sayılı kararıyla onaylamıştır. Bu karar 30.01.1971 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgesi, 20.12.1971 tarihinde Avrupa Konseyi genel sekreterliğine depo edilmiştir.
6) Protokol No. 6
Protokol, Strasburg’ta 28.04.1983 tarihinde imzaya açılmış ve 01.03.1985 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye 6 Numaralı Protokolü 15/01/2003 tarihinde imzalamıştır. Türkiye 26.06.2003 tarihli 4913 Sayılı ölüm cezasını ortadan kaldıran kanunu çıkarmış ve Kanun Resmi Gazete’nin 01.07.2003 tarihli sayısında yayımlanmıştır.
Protokol Bakanlar Kurulu’nun 15/08/2003 tarih ve 2003/6069 sayılı kararı ile onaylanmıştır. Protokol onay belgesinin Avrupa Konseyi genel Sekreterliğine depo edilmesiyle Türkiye bakımından 01/12/2003 tarihinden itibaren yürürlük kazanmıştır.
Protokol yaşam hakkının korunmasıyla ilgilidir.
7) Protokol No. 7
7 No’lu Protokol Strasbourg’da 22.11.1984 tarihinde imzalanmış ve 01.11.1988 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kenar başlıkları 11 No’lu Protokol’e göre düzenlenmiştir (Güncelleme Notu: Protokol’ün onaylanmasının uygun bulunduğuna dair Kanun, 25 Mart 2016 tarih ve 29664 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.). Türkiye Protokol’ü 14.03.1985 tarihinde imzalamıştır. Protokol’de düzenlenen hak ve özgürlükler şunlardır:
1.Yabancıların sınır dışı edilmesine ilişkin usuli güvenceler
2.Ceza davalarında temyiz hakkı
3.Haksız mahkûmiyetten ötürü tazminat
4.İkinci kez yargılanmama ya da cezalandırılmama hakkı
5.Eşler arasında eşitlik
8) Protokol No. 8
Protokol Viyana’da 19.03.1985 tarihinde imzaya açılmış ve 01.01.1990 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Sözleşme’nin 20,21,23, 28,29,30,31,34,40,41 ve 43. maddelerinde değişiklik yapmıştır. Ancak 11 No’lu Protokol hükümleri bu değişikliklerin yerine geçmiştir. Türkiye 04.02.1986 tarihinde Protokol’ü imzalamıştır. Protokol’ü, 12.04.1989 tarih ve 3526 sayılı Kanun ile onaylamıştır(RG 20.04.1989).Onaylamanın uygun bulunduğuna dair Bakanlar Kurulu’nun 23.06.1989 tarih ve 89/14295 sayılı kararı Resmi Gazete’nin 29.08.1989 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Onay belgesi Avrupa Konseyi Genel Sekreterliğine 19.09.1989 tarihinde depo edilmiş ve Protokol yürürlüğe girdiği 01.01.1990 tarihinden itibaren Türkiye bakımından da yürürlüğe girmiştir.
9) Protokol No. 9
Protokol Roma’da 06.11.1990 tarihinde imzalanmış, 01.10.1994 tarihinde yürürlüğe girmiş ve 11 No’lu Protokol’ün yürürlüğe girmesiyle ortadan kalkmıştır. Sözleşmenin 31,44,45 ve 48.maddelerinde değişiklik getirmekteydi. Türkiye Protokol’ü 06.11.1990 tarihinde imzalamıştı.
10) Protokol No. 10
Protokol No:10, Strasbourg’da 25.03.1992 tarihinde kabul edilmiş ancak Sözleşmenin tarafı olan tüm ülkeler tarafından kabul edilmediği için yürürlüğe girmemiştir. Protokol, 32. maddede değişiklik öngörmekteydi. Bu düzenleme 11 No’lu Protokol ile gerçekleşmiştir.
11) Protokol No. 11
Protokol, 11.05.1994 tarihinde Strasbourg’da imzalanmış ve 01.11.1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye 11.05.1994 tarihinde imzalamıştır.14.05.1997 tarihli 4255 sayılı Kanunla onaylanmış ve onay kanunu Resmi Gazetenin 22.05.1997 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Protokol Bakanlar kurulunun 30.05.1997 tarih ve 97/9506 kararının eki olarak Resmi Gazetenin 20.06.1997 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Onay belgesi Avrupa Konseyi Genel Sekreterine 10.07.1997 tarihinde depo edilmiştir. Protokol Türkiye bakımından yürürlük tarihi olan 01.11.1998 tarihinden itibaren yürürlüktedir. Protokol, Sözleşme maddelerinde(19 ila 56. maddeler) ve bazı protokollerde, denetim sistemlerinde değişiklikler yapmıştır. Yukarıda yazdığımız Sözleşme ve Protokollerdeki hak listeleri “madde kenar başlıkları” adıyla 11 No’lu Protokolde yer almaktadır.
12) Protokol No. 12
Protokol No.12, Roma’da 04.11.2000 tarihinde imzaya açılmıştır. Türkiye 18.04.2001 tarihinde imzalamış ancak henüz( 29.04.2011 tarihi itibariyle) onaylamamıştır. Protokol ayrımcılık yasağını düzenlemektedir.
“Madde 1-Genel ayrımcılık yasağı
1.Yasayla düzenlenen herhangi bir haktan yararlanma, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal ya da başka görüş, ulusal ya da toplumsal köken, bir ulusal azınlığa mensup olma, mülkiyet, doğum ya da diğer statüler gibi herhangi bir temelde ayrımcılık yapılmaksızın, güvence altına alınacaktır.
2.Hiç kimse, herhangi bir kamu makamı tarafından paragraf 1’de belirtilen herhangi bir temelde ayrımcılığa tabi tutulmayacaktır.”
13) Protokol No. 13
Protokol Vilnius’ta 03.05.2002 tarihinde imzaya açılmıştır. Türkiye 09/01/2004 tarihinde imzalamış, 16/10/2005 Tarih ve 5409 Sayılı “İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleşmesine Ek, Ölüm Cezasının Her Koşulda Kaldırılmasına Dair 13 No’lu Protokolün Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun” u çıkarmıştır (RG 12/10/2005). Bakanlar Kurulunun 17/11/2005 Tarih ve 2005/96849 sayılı kararı ile bu protokolün onaylanması kararlaştırılmıştır. Türkiye bakımından 13 No’lu Protokol 01/06/2006 tarihinden itibaren yürürlük kazanmıştır.
“Madde 1.Ölüm cezasının kaldırılması
Ölüm cezası kaldırılmıştır. Hiç kimse ölüm cezasına çarptırılmayacaktır ya da bu cezası infaz edilmeyecektir.”
14) Protokol No. 14
Protokol 13.05.2004 tarihinde imzaya açılmış ve 01.06.2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye Protokol’ü 06.10.2004 tarihinde imzalamıştır. Protokolün onaylanmasının uygun bulunduğuna dair 5512 sayılı Kanun 01.06.2006 tarihinde kabul edilmiş ve Resmi Gazetenin 8 Ağustos 2006 tarihli sayısında yayımlanmıştır. Protokol Sözleşmenin denetim sisteminde değişiklikler öngörmektedir.
*Yukarıdaki metnin hazırlanmasında büyük ölçüde Prof.Dr. Mehmet Semih Gemalmaz’ın Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi tarafından yayımlanan “İnsan Hakları Belgeleri I” adlı kitabından yararlanılmıştır.
** Çekince için bakınız: 6366 sayılı Kanunun 3.maddesi.RG 19.03.1954 http://www.resmigazete.gov.tr/