İnsan Hakları Derneği, 17 Temmuz 1986 tarihinde, aralarında tutuklu-hükümlü yakınları, yazar-gazeteci, hekim, hukukçu, mimar- mühendis ve akademisyenlerin yer aldığı çeşitli meslek gruplarına mensup 98 insan hakları savunucusu tarafından kuruldu.
Kurucular, 12 Eylül 1980’de yapılan askeri darbenin ardından siyasi parti, dernek ve sendikaların kapatılması, başta anayasa olmak üzere temel hak ve özgürlüklerle ilgili yasaların iptal edilmesi, toplum üzerindeki baskıcı-otoriter uygulamaların yoğunlaşması ve gözaltında ve cezaevlerinde işkence ve kötü muamelelerin had safhaya ulaşması nedeniyle oluşan ağır tahribatın giderilmesine ve toplumun duyarlı olmasına katkıda bulunmak fikriyle harekete geçti. Derneğin kuruluş amacı “İnsan hak ve özgürlükleri konusunda çalışmalar yapmak” şeklinde formüle edildi ve bu ifade İHD Tüzüğünde de yer aldı.
İHD’nin yönetici ve aktivistleri, bu amaçla yıllar içinde, ülkedeki ve dünyadaki insan hakları ile ilgili uygulamaları izleyerek bilimsel incelemeler ve araştırmalar yaptı. Bu alana ilişkin tespitlerini raporlar yayınlayarak, dünya ve Türkiye kamuoyunu bilgilendirdiler. İnsan hakları savunucuları, hak ihlallerinin meydana geldiği mahallerde bulundu ve hak ihlaline uğrayan kişi ve kurumların başvuru ve şikayetlerini ilgili mercilerin ve kamuoyunun bilgisine sundu. Bireylere insan hakları bilinci aşılamaya yönelik açık oturumlar, konferanslar, seminerler, paneller ve sempozyumlar gerçekleştirdi. Kuruluşundan günümüze dek çeşitli dönemlerde, genel af, ölüm cezası, savaş karşıtlığı, barış, DGM’ler, düşünce özgürlüğü, gözaltında kaybetmeler, faili meçhul öldürmeler, işkence ve kötü muamele, cezaevleri, çalışma yaşamı gibi alanlarda ülke çapında kampanyalar düzenlediler.
İHD yönetici ve üyeleri, bir yanda insan hak ve özgürlüklerini savunurken, diğer yanda devletin ve hakları ihlal eden kesimlerin baskılarına maruz kaldı. Yıllar içinde 23 üye ve yöneticisi faili meçhul cinayetler sonucu yaşamını yitirirken, yüzlerce üyesi yaralandı. 1998 ve 2002 yıllarında, dönemin genel başkanları, derneğin genel merkezinde, silahlı ve fiziksel saldırıya maruz kaldı. Derneğin yüzlerce yönetici ve üyesi, insan hakları alanındaki faaliyetlerinden dolayı yargılandı, hapis ve para cezalarına mahkum edildi.
İHD, dünyanın birçok ülkesindeki insan hakları örgütleriyle iletişim halinde ortak çalışmalar yürütür. Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu’nun (FİDH) ve Avrupa-Akdeniz İnsan Hakları Ağı’nın (EMHRN) üyesi olan İHD; İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı’nın kurucuları arasında yer alır. Kurulduğu gün yapılan ilk yönetim kurulu toplantısında ilkelerini belirledi.
İHD’nin kurucuları, günümüzde birçoğu hayatta olmayan [koyu belirtilenler] aşağıdaki kişilerden oluşmaktadır:
Adnan Çelik Ahmet Abakay Ahmet Bozkurt Çağlar Ahmet H. Kırım Ahmet Tahtakılıç Akın Birdal Ali Aydemir Ali Bozkurt Ali Özpolat Ali Sirmen Arslan Başer Kafaoğlu Aydın Aybay Aydın Erdoğan Aykut Başçıl Ayşe Sirmen Aziz Nesin Bekir Doğanay Cahit Talas Cevat Geray Didar Şensoy Emil Galip Sandalcı Erbil Tuşalp Ercümennt Tahiroğlu F. Adalet Sümer Fatma Çakır Fatma Ümit Sezer Fevzi Bahattin Argun Filiz Karakuş Gencay Gürsoy Gülizar Çağlayan Gülten Akın Güngör Aydın H. Alpay Kabacalı Haldun Özen Halit Çelenk Haluk Bahri Gerger Hamdi Konur Handan Koç Hıdır Göktaş Hikmet Koçak Hüseyin Ekinci Hüsnü Öndül Işıl Özgentürk İbrahim Açan İbrahim Saydan İbrahim Tezan İbrahim Yetkin İsmail Sami Çakmak İsmet Özdal Demirdöven |
İsmet Pekdemir İzzet Eray Jülide Gülizar Kazım Bayraktar Kemal İ. Keleşoğlu Leman Fırtına M. Emin Değer M. Nuri Karacan M. Oktay Akıncı M. Suphi Gürsoytrak M. Yücel Akıncı Mahmut Tali Öngören Mehdi Bektaş Mehmet Ali Aybar Melahat Sarptunalı Mihriban Kırdök Murat Kadri Belge Müşerref Toper Nebi Barlas Neriman Deniz Nevzat Helvacı Niyazi Ağırnaslı Nurkut İnan Nusret Fişek O. Merih Sezen Osman Ergin Osman Öge Perihan Akçam Ragıp Zarakolu Recep Cüre Rona Aybay S. Özcan Öktem Sacide Çekmeci Sadık Gürbüz Sennur F. Çelik Serap Yakut Şaziment Şulekoğlu Şirin Tekeli Şükran Akın Şükran Ketenci Tahsin Şulekoğlu Vahide Açan Vecihi Timuroğlu Veli Devecioğlu Yavuz Önen Yücel Sayman Z. Ayla Akbal Zarif Sel Zeki Tavşancıl |