Ewro sergêra 87in a Terteleyê Dêrsimî ya. Ma însananê xo yê ke tertele de dinyayê xo bedilnayê bi hurmet darenê xo vîr.
Bi Planê Şerq-Islehetî ke serra 1925î de ame vetiş, bi Qanûnê Derheqê Îdareyê Wilayetê Tûncelîyî, bi awankerdişê 4 Mifetîşîyanê Ûmûmîyan ê ke goreyê Planê Şerq-Islehetî saz bîyê û tede Dêrsim zî estbî; amanc no bî ke rayberê Dêrsimî ke vera “Netewe-Dewlete” sey astengîye ameyêne vînayîş bêrê kiştene, ê ke vera nê programî bî zî bêrê qirkerdene û şarê herêmî bêro koçkerdene.
Bi qerarê Heyetê Wezaretî yê tarixê 04.05.1937î ke çarçowaya Qanûnê Tûncelîyî yê bi tarixê 25.12.1935î û bi hûmara 2884î de ameybî vetiş; Dêrsim ser o operasyonê eskerîyî destpê kerdê. Nê operasyonan de bi des hezaran Kurdê Elewîyî ameyê qetilkerdene. Operasyonê eskerîyî bi temamê serra 1938î de dewam kerdê û bi nê terteleyî, ma eşkenê vajê ke herêmê Dêrsimî ame vengkerdene.
Tarixê 15.11.1937î de rayberanê komelkîyanê Dêrsimî ra Kurdo Elewî Seyîd Riza(74 serre), lajê ey Huseyn(16 serre) û sewbîna 7 kes(tayê vatişan gore 11 kes), bi îxlalkerdişê qeîdeyanê hiqûqê ê wextî, bê mehkema û bê heqêxopawitişî meydanê bajarê Xarpêtî de ameyê dardakerdene.
Îhsan Sabrî Çaglayangîl ke o wext hetkarê Midûrê Ûmûmîyî yê Emnîyetî bî, xatirayanê xo de bi xo zî vano ke Dêrsim de tu serewedaritiş nêbîyo.
Qetlîamê ke serranê 1937-38î de Dêrsim de ameyê kerdiş, ma pawitoxê heqanê merdiman nê qetlîaman goreyê madeyê 76in ê TCKyî pênase kenê û tira vanê “Qirkerdiş”. Şarê Dêrsimî hema zî nê qetlîaman ra vano “Tertele”. Çarçowaya Peymanê Miletanê Yewbîyayeyan ê Astengkerdiş û Cezakerdişê Sûcê Qirkerdişî de çîyê ke Dêrsim de bîyê Sucê Qirkerdişî anê meydan.
Goreyê belgeyanê fermîyan, Qirkerdişê Dêrsimî de doman û cênîyî zî tede 13.160 Dêrsimij ameyo kiştiş, 11.818 kes zî bi zor ameyo koçkerdene. Jenerasyono ke bi nameyê “Kênayê Dêrsimî yê Vîndîkerdayî” yenê zanayîş zî keyeyanê xo ra ameyê abirnayîş, sey bêsilmay û cênîyan dîyayê keyeyanê xerîban. No xisûs zî rîyêkê bînê Qirkerdişî/Terteleyî mojneno ma.
ÎHD, na mesela sey “Qirkerdişî” pênase keno û goreyê ÎHDyî no qirkerdiş hetê hiqûqê heqanê merdiman ra, babeta “kerdenan dir pêriameyîş”î yo. Seba ke “kerdenan dir pêriameyîş” bibo û heqîqet zelal bibo, îradeyêko sîyasî yo qeyim lazim o.
Serra 2011î de Serekwezîrê ê wextî Recep Tayyîp Erdoganî, Pêhetameyîşê Hîrakerdeyî yê AKPyî ye Serekanê Bajaran de qisey kerdbî, Raporê Dêrsimî ke hetê Fermandarîya Cendermeyî ya Ûmûmîyî ra amade bibî mojnabî û îfadeyanê corînan qebûl kerdbî. Dima ra sûc eştbî serê CHPyê ê wextî û wina vatbî:”Eke bi nameyê dewlete uzir wazîyeno, eke literaturêko winasî esto, ez uzir wazena. Meselaya Dêrsimî meselayanê wextanê peyênan mîyan ra meselayanê ma yê tewr giran, tewr trajîkan ra yew a. Meselaya Dêrsimî facîayêk a û ganî bêra zelalkerdene.” La seba ke uzrê xo bîyaro ca heta ewro tu game nêeşta.
Semedo ke Dewlete, Dêrsimî dir bêra pêri ganî hêverî zereyê TBMMyî de “Semedê Dêrsimî Komîsyonê Heqîqetî” awan bibo, temambîyayîşê xebatanê komîsyonî ra pey bi pêşnîyazanê komîsyonî xebatê qanûnîyî saz bibê û no qirkerdiş bêro qebûlkerdene, uzir bêro waştene û edaleto weşkerdox bêro rayveberdene.
Ma sey Komeleyê Heqanê Merdiman wazenê ke;
Wa bi hawayêko fermî şarê Dêrsimî ra uzir bêro waştene, nameyê Dêrsimî bêro îadekerdene,
Çi arşîvê dewlete ke derheqê Qirkerdişê Dêrsimî û sewbîna qetlîaman de estê, wa bêrê aşkerekerdene, wa unîversîteyan ra abibê,
Seyîd Riza û Embazê xo yê ke Qirkerdişê Dêrsimî de darde bîyê, wa îtîbarê înan îade bibo, wa cayê mezelanê înan aşkere bibê, seba ke kommezelê bînî goreyê ûsûlî abibê wa xebatî destpêbikê,
“Kênayê Dêrsimî yê Vîndîkerdayî” yê ke operasyonanê eskerîyan de nêameyê kiştiş û sey bêsilmayan dîyayê keyeyanê eskeran, wa aqûbetê nê kênayan aşkere bibê û wa nê kênayî bieşkê xo biresnê keyeyanê xo,
Wa vera Dêrsimî polîtîkaya bêînsanverdişî bêra teriknayîş, wa HES û berajê bînî ke hema zî virazîyenê bêrê edilnayîş û texrîbatê vera tebîet û kulturî bêrê vindertiş.
Wa mekanê Dêrsimî yê tebiî û bawermendîyî bêrê pawitiş û nê mekanî dewrê temsîlkaranê Dêrsimî(sey Şaredarîya Dêrsimî) bibê.
Û seba ke nê waştişê ma bêrê ca ma do heta peynî teqîbdarê na mesela bibê.
Komeleyê Heqanê Merdiman